Zadanie sportowe, rozpatrywane w aspekcie decyzyjnym, percepcyjnym i motorycznym, charakteryzować można pod względem: złożoności i struktury (otwarta-zamknięta); czasu trwania; przewidywalności; czasoprzestrzeni działań wykonawcy/wykonawców; dynamizmu i elastyczności, zmienności działań; stylu wykonania, oddającego indywidualizm i kreatywność wykonawcy. Zespołowe gry sportowe jako rodzaj zadania niewątpliwie posiadają otwartą strukturę, niską przewidywalność sekwencji działań, dużą czasoprzestrzeń działania oraz odznaczają się zdecydowanie osobowym stylem wykonania, co pozwala na indywidualną kreatywność w osiąganiu celu grupy. W grach istnieje większa niż w innych sportach szansa na sprawdzenie umiejętności zawodnika, wybór strategii, a także na zmianę taktyki czy naprawienie błędu. 

Realia zbiorowego osiągania wyniku wskazują na trzy specyficzne właściwości. Po pierwsze, istnieje wielość wciąż zmieniających się czynników, które muszą być spełnione dla realizacji zadania. Po drugie, wiele z nich trudno przewidzieć.

Po trzecie, wiele czynników współdeterminujących zbiorowy wynik pozostaje poza kontrolą drużyny i jej członków. Złożoność sytuacji dobrze obrazuje powiedzenie, że zawodnicy grają, ale wygrywa bądź przegrywa zespół. Dynamiczne zmiany, nadające impet i „fory” w meczu, w literaturze określane jako „momentum in sport”, są zjawiskiem mało rozpoznanym, nie dającym się w pełni ani przewidywać, ani kontrolować. 

W naszych badaniach szukaliśmy odpowiedzi na pytanie, gdzie tkwi zdolność drużyny do zdobywania przewagi w walce. Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, zgodnie z formułą wydajności Steinera, że im większa zdolność zespołu do kumulowania możliwości poszczególnych graczy w wyższy potencjał grupy, tym większe prawdopodobieństwo jego uzyskania. Podział na funkcje, role, struktury taktyczne oraz wspólnota celu z założenia mogą sprzyjać utrzymaniu wewnętrznej integracji i osiąganiu wyniku. Te same czynniki utrudniają jednak scalanie cząstkowych działań poprzez rozpraszanie odpowiedzialności. Chcąc stwierdzić, gdzie mogą tkwić  psychiczne rezerwy zespołu i przybliżyć zjawisko powszechnie obserwowane w praktyce sportowej – ewidentną rozbieżność między możliwościami członków zespołu a efektem ich rzeczywistego działania, gotowość i potencjał działania zawodnika na rzecz zespołu opisaliśmy za pomocą podstawowych parametrów wydolności psychicznej oraz dojrzałości emocjonalno-społecznej gracza. Kontrolowane parametry arbitralnie i umownie podzielono na dwie kategorie. 

Po pierwsze, wyodrębniono cechy, które poprzez wzajemne dopełnianie i kompensację międzyosobniczą mogą niwelować różnice indywidualne i tworzyć nową jakość sprawności działań zespołu (neurotyzm, ekstrawersja oraz dwa rodzaje orientacji motywacyjnej – zadaniową i personalną).

Badania przeprowadzono w drużynie piłki siatkowej (kadra narodowa + zaplecze) w 2004 i 2005 roku. Wiek 26 badanych osób mieścił się w przedziale 21-31 lat (średnia – 25,5 lat).

1. Kwestionariusz „NEO-FFI”, P. T. Costy i R. R. McCrae, do mierzenia parametrów psychologicznych: neurotyzmu, ekstrawersji, otwartości, ugodowości, sumienności. Im wyższy uzyskany wynik, tym większe nasilenie każdego wymiaru. Rozrzut wyników w zakresie każdego parametru, mieszczący się w przedziale 0-48 pkt, opisuje się na skali stenowej (1-10 sten).

2. Skalę Percepcji Kompetencji H. Mroczkowskiej (wersja eksperymentalna), do mierzenia: motywacyjnej orientacji zadaniowej (celem jest osobisty rozwój, doskonalenie się i mistrzostwo wykonania, a osiągnięty wynik gracz odnosi do samego siebie) oraz personalnej (celem jest zwyciężanie, a kryterium osiągniętego wyniku jest społeczne porównywanie się z innymi). Percepcja własnych kompetencji i możliwości jest relatywizowana do kompetencji innych graczy. Im większe nasilenie pierwszego typu orientacji, tym niższe natężenie orientacji drugiego typu (skala 0-7).

W badanym zespole piłki siatkowej typ orientacji personalnej przeważał zdecydowanie nad orientacją zadaniową (tab. 1). Oznacza to, że badani gracze przejawiali tendencję do porównywania swoich możliwości, kompetencji i osiągnięć do innych wykonawców, w dużo mniejszym zaś stopniu koncentrowali się na osobistym rozwoju i mistrzostwie wykonania. 

Tabela 1

Tabela 2

 

Pierwszy z parametrów zawartych w tabeli 2 – neurotyzm – określa indywidualny poziom zrównoważenia emocjonalnego. Uzyskane wartości mimo duże go zróżnicowania wyników zespołu (przedział 9-36 pkt), będących wypadkową indywidualnych wymiarów, sugerują wysoki potencjał drużyny w utrzymaniu równowagi emocjonalnej (średnia – 17 pkt; 4 sten). Drugi parametr – ekstrawersja, informuje o ilości i jakości interakcji społecznych, co przejawia się w asertywności, zdolności utrzymywania pozytywnych relacji i poszukiwaniu stymulacji w zespole. Ze względu na fakt, że zachowania introwertyczne, zgodnie z teorią autorów Kwestionariusza, wskazują raczej na brak zachowań ekstrawertycznych aniżeli ich odwrotność, możemy zakładać wysoki poziom dopełniania się ich i kompensacji międzyosobniczej w zespołowym osiąganiu celu. Z dużym prawdopodobieństwem można wnosić, że odmienność i zróżnicowanie w zakresie intro-ekstrawertycznym zachowania członków drużyny raczej sprzyja i wzbogaca niż utrudnia społeczno-zadaniowe jej funkcjonowanie. Obecność w drużynie graczy o wyraźnych tendencjach intro- i ekstrawertycznych, o czym informuje rozkład wyników (21-45 pkt), ułatwia spełnianie formalnych i nieformalnych ról i funkcji na rzecz zespołu.

Kolejne trzy parametry, tj. otwartość, ugodowość i sumienność, uznano w tej pracy za wskaźniki „krytyczne” dla realizacji zadania grupowego. Arbitralnie przyjęto, że ze względu na wspólnotę celu pożądane jest jak najwyższe nasilenie powyższych parametrów. Rycina 1, tzw. „ramka-wąsy” (Box-and-Whisher plot) obrazuje rozrzut wyników – minimum-maksimum (wąsy), SD (ramka) i średnie grupowe (linie poziome) w zakresie badanych wskaźników „krytycznych”.

 

Otwartość opisuje ciekawość poznawczą, potrzebę poszukiwania nowych doświadczeń, otwartość na nowe pomysły, idee i rozwiązania. W zespołowym osiąganiu zamierzonego celu proces ten przebiega w warunkach ciągłego podejmowania taktycznych i strategicznych akcji i kontrakcji w obronie i ataku oraz permanentnego przewidywania zamiarów, zarówno partnerów, jak i dezintegrujących działań przeciwnika.

Możemy założyć, że im większa jest zdolność zespołu do kreowania niestandardowych rozwiązań taktyczno-strategicznych, tym większe prawdopodobieństwo zdobycia przewagi w walce. W badanej drużynie rozkład wyników indywidualnych graczy wskazuje zarówno na zdecydowanie niską i zdecydowanie wysoką otwartość poznawczą (od 1 do 9 stena). Powyższy rozkład wyników wskazuje na rezerwy psychiczne w tym obszarze – w sprzyjających warunkach możliwość niekonwencjonalnego rozegrania akcji stanowi niewątpliwie szansę dla drużyny.

Drugi parametr, ugodowość, opisuje na poziomie emocjonalnym pozytywne, względnie negatywne, nastawienie do innych ludzi, zaś na poziomie behawioralnym nastawienie kooperacyjne bądź rywalizacyjne. Rozrzut wyników w zakresie ugodowości jest znacząco mniejszy niż w przypadku otwartości poznawczej. Uzyskane przez graczy wyniki mieszczą się w przedziale 21-34 pkt, co w przeniesieniu na skalę stenową oznacza rozkład od 3 do 8 stena. W badanej drużynie nie ma zawodników zarówno o zdecydowanie egocentryczno rywalizacyjnej postawie wobec współpartnerów (osobowość gwiazdy), jak i całkowicie podporządkowanych potrzebie demonstrowania przez współpartnerów swoich możliwości (osobowość altruisty). Umiejętność rezygnowania z potrzeby kreowania siebie na rzecz innych, wynikająca z obiektywnej, chłodnej oceny możliwości swoich i współpartnerów, jest wartością bardzo cenną – czasami nie do przecenienia.

W grupowym osiąganiu celu każdy gracz, niezależnie od zajmowanej pozycji, powinien posiadać gotowość do całkowitego podporządkowania się normom zespołowym. Z tego względu uzyskane wyniki drużyny wskazują na realnie istniejące rezerwy w zakresie gotowości do podporządkowania się i rezygnacji z indywidualnych potrzeb czy możliwości pokazania się na rzecz grupy.

Trzeci parametr, sumienność, opisuje poziom zaangażowania, zorganizowania i wytrwałości osoby w działaniach zorientowanych na cel, przejawiający się w determinacji dążenia do osiągnięć, niezależnie od struktury zadania: otwartego – zamkniętego, realizowanego indywidualnie czy grupowo. Specyficzne funkcje opisanych parametrów, tj. kreatywność i kooperacja, wynikają z istoty zadania osiąganego zespołowo. Sumienność nie jest parametrem specyficznym, lecz „osiowym” dla każdego działania, w którym osoba przejawia wolę dążenia do osiągnięć, czymkolwiek to osiągnięcie by nie było. Niezależnie więc od rodzaju zadania czy warunków realizacji pożądany jest jak najwyższy jej poziom. W badanej drużynie sumienność jest przejawiana najsilniej (patrz tabela 2).

Rozkład wyników indywidualnych mieści się w granicach 4-9 stena, a średnia grupowa jest zdecydowanie wyższa od mediany. Oznacza to, że w badanej drużynie normą jest wysokie i bardzo wysokie zaangażowanie i wola dążenia do sukcesu, a najmniej zmotywowany w zespole gracz przejawia w tym zakresie nasilenie przeciętne.

Przedstawiona analiza stanowi wybiórczą próbę psychologicznej oceny zespołu. Jest pretekstem dla pokazania, gdzie można poszukiwać psychicznych rezerw w zasobach graczy i drużyny. Uzyskane wyniki świadczą, że wymogi zadania zespołowego sprzyjają kształtowaniu się motywacyjnej orientacji personalnej, której istotą jest porównywanie własnych możliwości do możliwości innych graczy i relatywizowania własnych kompetencji w odniesieniu do kompetencji innych wykonawców. Znacząco mniej istotna okazuje się motywacyjna orientacja zadaniowa, której istotą jest koncentrowanie się na osobistym rozwoju i osobistym mistrzostwie wykonania. W drużynowym osiąganiu celu istnieje konieczność nadążania i podążania za umiejętnościami i możliwościami innych – akcja wyzwala kontrakcję, niekonwencjonalne rozegranie przeciwnika wymusza równie nietypową odpowiedź. Drużynowe osiąganie celu, jako typowe zadanie o otwartej strukturze, daje szanse do demonstrowania różnorodnych zdolności i umiejętności (nie tylko sportowych). Stwarza przestrzeń na kreatywność graczy i nową jakość wydolności zespołu. Przejawia się to w zróżnicowanej taktyce, strategii zwodzenia, swoistym sprycie, a nawet w stosowaniu niedozwolonych chwytów i w konsekwencji – jak pokazują wyniki – stwarza potrzebę porównywania się i relatywizowania własnych możliwości i kompetencji do kompetencji partnerów i kontrpartnerów.

Uzyskane dane upoważniają do wnioskowania o istnieniu realnych rezerw w potencjale badanej drużyny. Dwa parametry wydolności psychicznej, tj. kreatywność i umiejętność kooperacji, nie spełniają kryterium bezwzględnie wymaganego w pracy zespołowej. Zwiększanie szans wykonania bardziej ryzykownych działań, niż wynikałoby to z indywidualnych możliwości graczy (risky shift), oraz podjęcia akcji mało przewidywalnych dla przeciwnika i dających przewagę w grze, dostrzega się w dwóch źródłach:

• umiejętności kreowania niestandardowych rozwiązań taktyczno-strategicznych,

• gotowości do całkowitego podporządkowania się normom zespołowym, gdy taki jest wymóg sytuacji oraz zdolność rezygnowania z samo kreacji na rzecz innych.

Obie umiejętności, tj. kreatywność i ugodowość, mogą być kształtowane, rozwijane i modyfikowane w treningu mentalnym, analogicznie do budowania formy fizycznej w treningu wydolnościowym.

1. Burton D.: Do you anxions swimmers swim slower? Reexamining the elusive anxiety – performance relationship. „Journal of Sport and Exercise Psychology”.

2. Carron A. V.: Group dynamics. Proceedings IX World Congress in Sport Psychology. Lisbona.

3. Duda J., Nicholls J. G.: The Relationship of Goal Orientations to Beliefs about Success, Perceived Ability and Satisfaction in Sport. [w:] I. R. Nitsch [ed.] Motivation, emotion, stress. Proceedings. VIIIth Congress of Sport Psychology. Koln.

4. Kelly D. A.: Physical, cognitive, emotional, and interpersonal requirements of different athletic activities. „Journal of Sport Psychology”.

5. Mahoney M. J., Gabriel T. J.: Psychological skills and exceptional athletic performance. „The Sport Psychologist”.

6. Mroczkowska H.: The sense of responsibility for failure and sports team cohesion. „Biology of Sport”.

7. Mroczkowska H.: Postrzeganie własnego sprawstwa i celu działania w zadaniach o strukturze otwartej i zamkniętej. „Sport Wyczynowy”.

8. Mroczkowska H.: Individual and group capacities of sport team. „Biology of Sport”.

9. Steiner I. D.: Group process and productivity. New York, Academic Press.

10. Taylor J., Demick A.: A multidimensional model of momentum in sports. „Journal of Applied Sport Psychology”.

11. Widmeyer W. N., Brawley L. R., Carron A. W.: Group dynamics in sport. [w:] T. S. Horn [ed.] Advances in Sport Psychology. Champaign, Human Kinetics.

12. Zawadzki B. i in.: Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

FOTO: FIVB