Ocena wydolności i sprawności fizycznej zawodników

Autor: Roman Palacz

 

            Wydolność fizyczna to zdolność organizmu do wysiłku fizycznego, jak również tolerancja zaburzeń homeostazy i szybkie ich wyrównanie po wysiłku fizycznym [1].

            Według Czerkawskiej-Pączek i Gabrysia [2] wydolność fizyczna to maksymalna zdolność organizmu do pokrywania zwiększonego zapotrzebowania energetycznego wywołanego wysiłkiem fizycznym. Pojęcie to obejmuje zdolności do likwidowania skutków zmienionej podczas wysiłku homeostazy oraz skutków ewentualnego zmęczenia.

            Przez wydolność fizyczną najczęściej rozumie się wydolność tlenową. Wydolność tlenowa oznacza zdolność do wykonywania długotrwałego wysiłku o umiarkowanym natężeniu przy zachowaniu metabolizmu tlenowego. Czas trwania takiego wysiłku waha się od kilku minut do nawet kilku godzin. Wyróżnia się również wydolność beztlenową występującą w sporcie wyczynowym. Wydolność beztlenowa jest związana z krótkotrwałą pracą o bardzo dużej intensywności wysiłku fizycznego [2].

            Wydolność fizyczna jest również określona, jako potencjalna możliwość wykonywania intensywnej i długotrwałej pracy, angażującej duże grupy mięśniowe w oparciu o potencjał energetyczny tlenowy i beztlenowy przy niewielkich zmianach zmęczeniowych, czyli niedużych zaburzeniach homeostazy [3]. W siatkówce najczęściej występują wysiłki na pograniczu strefy tlenowej i beztlenowej często określane jako wysiłki mieszane.

            Inni autorzy pod pojęciem wydolności fizycznej organizmu rozumieją funkcjonalną sprawność organizmu do wysiłku fizycznego przy równoczesnym szybkim przystosowaniu się organizmu do pokonania danego wysiłku, a także zdolność szybkiego usuwania następujących zaburzeń homeostazy ustrojowej [4].

            Wysiłek fizyczny związany z wydolnością beztlenową wynosi do 30 sekund.
W odniesieniu do wysiłków długotrwałych o umiarkowanej intensywności miarą wydolności fizycznej jest pułap tlenowy. Pułap tlenowy oznacza maksymalną ilość tlenu, jaką może pobrać organizm w czasie jednej minuty. Wartość pułapu tlenowego określa wydolność tlenowa. Maksymalnemu poborowi tlenu odpowiada maksymalny wysiłek fizyczny [2].

Pułap tlenowy nazywany jest również maksymalnym poborem tlenu – VO₂max. Maksymalny pobór tlenu wyraża się w litrach O₂ na minutę lub w mililitrach O₂ na kilogram masy ciała na minutę. Wielkość pułapu tlenowego zależy od sprawności funkcjonowania narządów wewnętrznych i skutecznego dostarczenia tlenu do organizmu. Istnieje wiele metod pomiaru wydolności fizycznej i tolerancji wysiłkowej. Każda z nich wymaga wykonania prób wysiłkowych, które polegają na poddaniu osoby badanej wysiłkowi fizycznemu w określonej intensywności i czasie trwania [2]. Im większy maksymalny pobór tlenu – VO₂max, tym większa wydolność fizyczna.

Sprawność fizyczna jest pojęciem powszechnie znanym, ale rozumianym bardzo różnie. Jedni sprawność fizyczną wiążą z kondycją fizyczną lub ze sportem, inni zaś ze zdrowiem człowieka. Dlatego też wielu autorów różnie definiuje sprawność fizyczną. Według Drabika [7] sprawność fizyczna to wyznacznik biologicznych wartości człowieka. Ten sam autor sprawność fizyczną definiuje jako poziom zaawansowania i rozwoju podstawowych zdolności motorycznych. Według Przewędy sprawność fizyczna to aktualna możliwość wykonywania czynności ruchowych, wymagających zaangażowania siły, szybkości, wytrzymałości, koordynacji ruchowej i gibkości [8]. Zarówno wydolność, jak i sprawność fizyczna jest fundamentem działalności sportowej. W swojej pracy treningowej z grupami należy położyć większy nacisk na ich doskonalenie i obiektywne metody ich oceny.

Pomiaru wydolności fizycznej dokonuje się za pomocą różnych metod. Jedną z nich jest test Ruffiera [9]. Test Ruffiera jest metodą pośrednią oceny wydolności, która polega na oznaczeniu tętna spoczynkowego, a następnie wykonaniu 30 przysiadów w ciągu jednej minuty i dwukrotnym oznaczeniu tętna: bezpośrednio po próbie i po jednej minucie wypoczynku biernego w pozycji siedzącej. Wyniki badania podstawia się do wzoru: 

                                               IR = (P+P1 +P2) – 200 /10 w którym:                                                                

                                                              

IR- oznacza wskaźnik Ruffiera,

P- tętno spoczynkowe,

P1- tętno bezpośrednie po wysiłku,

P2- tętno po jednej minucie wypoczynku.   

 

Ocena wydolności fizycznej odbywa się na podstawie wartości wskaźnika:

0- bardzo dobra wydolność,

0,1-5 dobra wydolność,

5,1-10 średnia wydolność,

>10,1 słaba wydolność.

Test ten jest prosty do wykonania, oczywiście przy zachowaniu standardów oraz posiada dużą wartość diagnostyczną, jak również edukacyjną. W swojej pracy treningowej z różnymi grupami często stosowałem to narzędzie jako prostą i szybką metodę kontroli efektów treningowych bezpośrednich i przedłużonych.

Wśród wielu testów służących ocenie sprawności fizycznej moją propozycją jest zastosowanie testu sprawności fizycznej Krzysztofa Zuchory. Test ten pozwala na ocenę sprawności fizycznej w zależności od wieku i płci badanego. Składa się on z 6 prób sprawnościowych oceniających szybkość, skoczność, siłę ramion, gibkość, wytrzymałość oraz siłę mięśni brzucha. Próby te są łatwe do wykonania i można je przeprowadzić w warunkach domowych, wręcz pokojowych, co ma wartość w kontekście izolacji i kwarantanny związanej z pandemią. Test ten może być wykorzystany dla całej rodziny, co tym bardziej podnosi jego wartość. Ze względu na ograniczenia redakcyjne nie zamieszczam szczegółowego opisu testu, znajdziecie go Państwo w Internecie z opisem wykonania poszczególnych prób i wynikami (https://docs.google.com/document/d/1xRgK60dLFi2TuaRYoykb7iB-CGTlfrlyNiYmjrf5uP0/edit). Zachęcam wszystkich trenerów do stosowania w swojej praktyce trenerskiej testów Ruffiera i Zuchory, które mogą być ciekawym uzupełnienie testów i prób, które wykorzystujemy w programie Siatkarskich Ośrodków Szkolnych. Uważam, że test Ruffiera i test Zuchory, to ciekawa propozycja oceny wydolności i sprawności fizycznej zawodników. Zachęcam trenerów do wykorzystania tych testów w swojej pracy trenerskiej szczególnie w obecnych warunkach pracy zdalnej z naszymi zawodnikami.

Z wyrazami szacunku

Roman Palacz

 

Piśmiennictwo

 

1.     Żołądź JA. Fizjologia wysiłku fizycznego. [W:] Konturek SJ. Fizjologia człowieka.  

Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner Wrocław; 2007: str. 1119 – 1151.

2.     Czarkowska-Paczek B, Gabryś T. Wydolność fizyczna organizmu. [W:] Czarkowska-

Paczek B, Przybylski J (red.). Zarys Fizjologii Wysiłku Fizycznego. Wrocław:

Wydawnictwo Medyczne Urban Q Partner Wrocław 2006: str. 24 – 28.

3.     Malarecki J. Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego. Warszawa: PZWL; 1981.

4.     Hady S. Zarys fizjologii człowieka. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej; 1996.

5.     Jaskólski A, Jaskólska A.  Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego. Wrocław:

Wydawnictwo AWF; 2006.

6.     Górski J. Fizjologia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010.

7.   Drabik J. Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej. Gdańsk:      Wydawnictwo Uczelniane AWF; 1992.

8.  Przewęda R. Uwarunkowanie poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży szkolnej. Gdańsk: Wydawnictwo AWF Gdańsk; 1985.

9. Tuzinek S. Metody oceny postawy ciała. Zarys metodyki postępowania korekcyjnego. Radom: Wydawnictwo Politechniki Radomskiej; 2000.